Post date: 03:04:15 07-08-2014
PHẦN ĐẠI CƯƠNG
I. ĐỊNH NGHĨA
Đó là ngừng co bóp cơ tim kéo dài ít nhất 60 giây tạo ngay sự vô hiệu quả về tuần hoàn. Có thể gọi là suy tuần hoàn - hô hấp cấp. Vậy cần sự cấp cứu hồi sức tức thì.
II. HẬU QUẢ
a- Ngừng hô hấp (bắt đầu khoảng 20 - 60 giây sau ngừng tim).
b- Vô oxy mô rồi toan hóa mô nên nội tạng bị tổn thương vĩnh viễn. Các tổn thương mô não thì chỉ 3 phút đã không thể hồi phục. Vậy phải khởi hồi sức trước thời hạn ấy.
Thời hạn 3 phút này có thể nới dài hơn nếu xảy ra hạ thân nhiệt (ngạt nước - chết đuối).
III. CHẨN ĐOÁN
Yêu cầu sống còn là xác định được (một cách cẩn thận mà rất nhanh chóng) chẩn đoán
- Cơ bản dựa vào 3 không (không mạch, tiếng tim, ý thức). Nói kỹ hơn:
1. Không bắt được mạch bẹn, hoặc mạch cảnh.
2. Không có tiếng tim (thường nhanh chóng áp sát tai vào phía trên - trong mỏm tim).
3. Không ý thức: bất tỉnh nhân sự và té ngã (trừ khi bệnh nhân đã hôn mê từ trước đó). Chú ý: Đánh giá ý thức người bệnh (xem người bệnh có phản ứng hay không) không nên lay đầu, cổ người bệnh (trừ khi đã biết đích xác không chấn thương). Chẩn đoán đã xác định thì lập tức tiến hành A, B, C (xem dưới) ngay, gọi ngay người trợ giúp thứ 2 …
- Theo dõi tiếp sẽ thấy xuất hiện:
* Da nhợt, các đầu chi lạnh ẩm.
* Rối loạn hô hấp kiểu thở chu kỳ hoặc ngừng thở.
* Nếu đồng tử giãn cả 2 bên, rồi chuyển thành đồng tử vô phản ứng là dấu hiệu xấu.
PHẦN XỬ TRÍ
Gồm hồi sinh cơ bản và hồi sinh tim cao cấp.
I. HỒI SINH CƠ BẢN
Mục tiêu của hồi sinh cơ bản là cung cấp oxy cho não và tim cho đến khi có thể thực hiện được điều trị quyết định (tức là các biện pháp hỗ trợ tim cao cấp). Nếu không thực hiện kỹ thuật hồi sinh cơ bản đúng cách thì biện pháp hỗ trợ tim cao cấp sẽ trở nên vô ích.
Thứ tự quy trình 3 bước ABC.
Bao gồm: A: khí đạo (Airway); B: thở (Breathing); C: tuần hoàn (Circulation).
Lấy ví dụ: 1 nạn nhân ngạt nước mà chưa đạt A thông suốt thì làm ngay B là vô ích và không có B thì C cũng là vô ích.
- Cú đấm nhanh vào vùng trước tim (giữa xương ức): phải là động tác tức thì (vì chỉ ý nghĩa ở mấy giây đầu). Không nên bỏ qua vì có thể may ra chuyển nhịp nhanh thất kịch phát hay rung thất hoặc vài loại vô tâm thu thành một nhịp ổn định. Gọi là cú đấm, nhưng chỉ bằng mức nặng của một cẳng tay co lên để rơi xuống ngực, hoặc bằng một vỗ gọn, hoặc bàn tay xòe tát dứt điểm. Kỹ thuật này không được làm chậm trễ, các bước A, B nhất là C (nhấp ép tim) và các cố gắng phá rung.
A- KHÍ ĐẠO ĐƯỢC KHAI THÔNG
Nếu phải lật người bệnh từ tư thế nằm sấp, phải lật người bệnh toàn khối (đầu, cổ và lưng cùng di chuyển).
Mở miệng người bệnh. Hút, lau, móc đờm dãi và vật cản. Răng giả, hàm giả thì sao? để chúng nguyên tại vị trí cũ vì như thế sẽ dễ làm phương pháp kề miệng - miệng hơn. Nếu không nghi ngờ chấn thương cột sống cổ thì tốt nhất nên dùng thủ thuật nâng cằm - đẩy trán lùi: Đặt ngón trỏ và ngón giữa của một bàn tay dưới cằm người bệnh và nâng hàm dưới về phía trước; động tác này sẽ nâng lưỡi lên khỏi thành họng sau và mở đường thở. Đồng thời lòng bàn tay khác ấn mạnh trán người bệnh xuống làm đầu của người bệnh ngửa hẳn về phía sau. Đầu càng ngửa tối đa (có khi để đầu thõng ra ngoài phản nằm).
Nếu nghi ngờ có chấn thương gãy đốt sống cổ, tránh đẩy đầu mà chỉ dùng thủ thuật nâng hàm để tránh khả năng làm tổn thương tủy sống: thực hiện thủ thuật lúc này chỉ bằng cách dùng các ngón tay của hai bàn tay, mỗi tay một bên, nắm lấy góc hàm và đẩy hàm ra phía trước.
Kiểm tra xem có hơi thở tự ý của người bệnh không khi đường thở đã thông: ghé tai trên miệng người bệnh để nghe có hơi thở, đồng thời quan sát xem có cử động của lồng ngực không.
B- THỞ
Thổi ngạt/Thông khí
Kỹ thuật - dùng ngón trỏ và ngón cái của bàn tay đang để trên trán bóp nhẹ 2 cánh mũi để đóng kín mũi người bệnh. Áp chặt miệng vào miệng của người bệnh và thổi 2 hơi chậm (mỗi hơi dài 1 - 2 giây). Đó là thổi ngạt miệng - miệng. Lại còn có kiểu thổi ngạt miệng - mũi, kiểu thổi qua canule; lại có kiểu bóp “ambu” (tức là khỏi phải ra sức thổi): ambu là quả bóng tự phồng trở lại được, nối với một mặt nạ (mask) trùm cả mũi miệng người bệnh, có thể nối hệ oxy.
Tốc độ thổi ngạt 10 - 20 lượt thổi chậm /phút. Tránh thổi nhanh với áp lực mạnh vì như thế sẽ dễ làm phồng dạ dày. Phải thực hiện thông khí với một thể tích đủ lớn để làm ngực của người bệnh nâng lên và duy trì được ở mức độ đó 2 giây. Nó sẽ thể hiện qua cử động lên xuống của ngực và qua việc phát hiện được khí thoát ra sau mỗi động tác thổi ngạt.
Xử trí trở ngại thường gặp là khí không qua do vị trí của cằm hay đầu không được thích hợp: Vậy đặt lại vị trí của đầu và cằm rồi thông khí lại. Nếu vẫn không thể thổi ngạt được dù đã 2 lần chỉnh lại đầu và cằm thì thực hiện thủ thuật Heimlich: đặt các ngón của một bàn tay lên thượng vị phía trên rốn một chút (ngón bàn tay khác chùm lên bàn tay đó để chủ động lực đẩy). Đẩy mạnh và nhanh về phía cột sống và về phía đầu người bệnh 6 - 10 cái (tránh làm tổn thương các nội tạng). Móc các dị vật trong miệng người bệnh ra, đồng thời nắm lưỡi và hàm dưới của người bệnh thành một khối kéo ra phía trước và phía dưới người bệnh, lại đưa ngón trỏ của bàn tay khác lần theo mặt trong má người bệnh đi sâu tới đáy lưỡi móc nốt dị vật. Rồi thử thổi ngạt trở lại. Nếu không khai thông được, có khi phải mở sụn giáp, thông khí qua khí quản.
C- NHẤN ÉP TIM
Nguyên lý là sự nhấn ép (hoặc ấn, nén, chứ hoàn toàn không có gì là “xoa bóp cả”) lên quả tim nằm tựa lên nền một cột sống cố định trên mặt phẳng cứng (người bệnh đã được đặt trên một nền, phản … cứng).
Tư thế bác sĩ cấp cứu: đứng dưới đất hay quỳ trên cùng mặt phẳng cứng người bệnh nằm, nhưng khi hơi nghiêng phía trước thì 2 vai ở vừa đúng phía trên lồng ngực nạn nhân theo hướng thẳng đứng; như thế bác sĩ tận dụng được thân trọng ½ người trên của mình cho nhấn ép dễ dàng hơn. Hai cánh tay và hai cẳng tay luôn giữ duỗi thẳng (không cần khi co gấp, khi duỗi, thả xuống thẳng đứng và vuông góc với xương ức người bệnh. Hai gót 2 bàn tay chồng lên nhau đặt vừa sát tới 1/3 dưới của xương ức, không xuống dưới hơn nữa tức ngay trên mũi kiếm vì sẽ ít hiệu quả, mà còn tổn thương gan.
Cường độ ép ngực được xem là đủ mức nếu bắt được mạch cảnh (1 người khác bắt hộ), mạch bẹn, hoặc tạo được sóng trên ĐTĐ. Đối với thiếu nhi dùng cường độ của một tay, đối với trẻ sơ sinh dùng cường độ của 2 ngón tay cái. Ép xương ức của người bệnh xuống 4 - 5 cm, ấn thẳng xuống về phía cột sống. Phải ấn nhẹ và đều đặn, thời gian ấn và thời gian buông ra bằng nhau. Sau mỗi lần ấn phải hoàn toàn không còn áp lực lên ngực người bệnh nữa, tuy nhiên 2 bàn tay vẫn tiếp xúc với lồng ngực người bệnh.
Tần số ép ngực nhanh hay chậm?
Được đề nghị là > 70 lần/phút (> 100 lần/phút đối với trẻ nhỏ). Khi phía y tế chỉ có 1 người thì cứ ép ngực 15 lần rồi thổi ngạt 2 lần. Nếu có 2 người thì tỷ lệ ép ngực - thổi ngạt là 5:1 (cứ ép ngực 5 lần lại ngừng 1 - 2 giây để thổi ngạt 1 lần). Đến khi người bệnh đã được đặt nội khí quản, có thể thông khí với tốc độ 12 - 15 lần/phút, và ép ngực cứ liên tục, không cần ngừng.
Những khoảng ngừng ngắn: 5 giây sau phút đầu tiên, và mỗi 2 - 3 phút sau đó, để xác định xem người bệnh có tự thở lại hay tuần hoàn đã tự hoạt động lại hay chưa. Không được ngừng hồi sinh cơ bản quá 5 giây. Đặt nội khí quản trong vòng không quá 30 giây và sau đó nhấn ép tim ngay. Nếu nhấn ép thành công, mạch đã tự đập trở lại (bắt mạch cảnh, hoặc bẹn, hoặc nghe trực tiếp ở tim, ít nhất trong 5 giây), nhiều khi vẫn cần tiếp tục thổi ngạt một thời gian.
II. HỒI SINH TIM CAO CẤP
Hồi sinh tim cao cấp chỉ có ý nghĩa nếu trước đó hồi sinh cơ bản được thực hiện đầy đủ. Có thể coi nội dung hồi sinh tim cao cấp bao gồm những vấn đề theo trình tự D, E, F, G, H, I, K; D: chẩn đoán (Diagnosis), E: sốc điện, tạo nhịp bằng kích thích điện (Electro-shock, Electro-stimulation), F: dược trị liệu (Farmacotherapia), G: khí máu (gases), H: hạ huyết áp (Hypotension), I: ion đồ (Ion), trong đó rất chú ý ion K+.
D- CHẨN ĐOÁN TIẾP
ĐTĐ, mornitoring. Mẫu máu TM (Kali máu …), mẫu máu ĐM (Kali máu, hàm lượng CO2 xét toan huyết [bt 40 - 50 ml%]; khí máu ĐM PaO2, SaO2, PaCO2) đo nước tiểu/1 giờ, /3 giờ, /24 giờ.
E- XỬ TRÍ RỐI LOẠN NHỊP
1. Rung thất (RT)
Quy tắc: Cứ hễ RT (và cả nhịp nhanh thất mà mạch bắt không được): sốc điện ngay để khử rung.
Nói chung RT phải được nhận diện nhanh chóng và khử rung càng sớm càng tốt. Cho phép phá rung mù khi không có màn hình theo dõi nhịp (các máy khử rung hiện đại còn có màn hình ngay ở điện cực tránh chậm trễ do mắc máy monitor) vì 70 - 80% ngừng tim = RT (ở ngoài bệnh viện), 50% ngừng tim ở bệnh viện = RT.
Kỹ thuật:
- 200 w/giây (200j), nếu người bệnh quá nặng cân hoặc máy tới muộn thì nên 250 - 300j.
- Đặt một điện cực dưới xương đòn phải, bên phải xương ức (tránh xương ức) và điện cực thứ 2 đặt ngoài núm vú với trung tâm ở đường nách giữa. Điện cực không được tiếp giáp nhau (kể cả keo dẫn điện). Chú ý ấn mạnh để mặt điện cực áp sát da (giảm điện trở). Kiểm soát lại, ngay trước khi phóng điện, không ai chạm vào giường hay vào người bệnh.
- Nếu cần, đánh giá sốc điện lần thứ 2: 400j.
Nếu chưa đạt: Na bicarbonat TM 50 ml 8,4% (đạt 50 mmol)
Lidocain TM 100 - 200 mg (10 - 20 ml dd 1%)
Đánh sốc điện lần 3: 400j
Chú ý: Giữa các sốc điện không bao giờ ngừng nhấn tim và hô hấp.
- Nếu RT sóng nhỏ: phải nâng thành sóng lớn đã: Adrenalin TM trung tâm (nay không chọc thẳng buồng tim nữa) 0,5 mg (0,5 ml dd 0,1%), chú ý tránh chung đường truyền với Na bicarbonat. Nếu không sẵn đường TM trung tâm, có thể bơm mạnh qua ống nội khí quản vào các phế quản với liều lượng thuốc lớn gấp 2 - 2,5 lần.
- Đó là người bệnh ngừng tim ngừng thở sang kỳ hồi sinh cao cấp phát hiện có RT; ngược lại, chợt bắt gặp ở một người bệnh bất kỳ có RT thì cũng coi như ngừng tim (và tiến hành ngay hồi sinh cơ bản từ đầu).
2. Tạo nhịp tim
Nhận diện vô tâm thu: hình ảnh ĐTĐ trên monitor là một “đường thẳng”. Cần phải loại trừ các trường hợp lỏng điện cực, mất tiếp nối giữa người bệnh và máy, chẩn đoán phân biệt với RT sóng quá nhỏ “dạng đẳng điện” giả dạng vô tâm thu. Xem nhịp tim trên 2 hoặc nhiều chuyển đạo sẽ giúp làm rõ ra nhịp cơ bản.
Hướng xử trí: như RT sóng nhỏ.
- Sau khi đã cho Atropin TM 1,2 mg (tổng liều < 3 mg, vì tăng vô ích).
- Ca++ clorua 10%, 10 ml (tránh chung Na bicarbonat làm kết tủa Ca++).
- Isoprenalin (Isoproterenol) (bd Isuprel) 1 mg (5 ống 1 ml hoặc 1 ống 5 ml) TM rồi 1 - 5 mg/phút truyền TM, tăng dần tới 10 mg/phút (để có 10 mg/phút đó: lấy 5 ống Isuprel 1 ml = 5 mg → + 500 ml Dextrose 5%, vị chi đậm độ sẽ là 10 mg/1 lít → 1 ml (tức 60 vi giọt nhi khoa) có 10mg.
Tạo nhịp bằng máy tạo nhịp (pace maker) tạm thời:
- Đó là người bệnh ngừng tim ngừng thở sang kỳ hồi sinh cao cấp phát hiện có vô tâm thu; ngược lại, chợt bắt gặp ở một người bệnh bất kỳ có vô tâm thu thì cũng coi như ngừng tim (và tiến hành ngay hồi sinh cơ bản từ đầu).
- Tuy không là vô tâm thu, nhưng cũng không có huyết động vì không có tâm thu cơ học: đó là “phân ly điện cơ” thì cũng coi như ngừng tim và cần được xử trí như thế. Thường xảy ra trong: (1) Chèn ép tim; (2) Tràn khí màng phổi áp lực; (3) Thuyên tắc động mạch phổi; (4) Giảm thể tích lưu thông.
F- DƯỢC TRỊ LIỆU thực ra đã có mặt trong những bước hồi sức trước.
Đường cho thuốc: 2 đường truyền TM (ngoại vi, trung tâm [cổ?, dưới đòn?]. Cũng có khi đã có sẵn 1 đường TM trung tâm từ trước khi ngừng tim thì cho thuốc qua đường này. Nếu không có thì tạm đặt canule vào TM cẳng tay trước để không làm gián đoạn hồi sinh cơ bản (còn đường TM đùi không thích hợp trừ khi dùng 1 catheter TM dài đưa lên quá mức cơ hoành). Khi tạm dùng TM cẳng tay có thể đưa thuốc vào tuần hoàn trung tâm nhanh hơn chút bằng cách dùng một catheter TM dài, và mở đầu thường bơm thẳng 20 - 30 ml dịch truyền. Nếu việc mở đường truyền TM bị chậm trễ thì có thể pha loãng các thuốc đẳng trương như Epinephrin, Atropin và Lidocain trong 10 ml nước muối sinh lý, rồi bơm mạnh qua ống nội khí quản vào các phế quản với liều lượng thuốc phải lớn gấp 2 - 2,5 lần liều thuốc dùng qua đường TM. Nếu đường TM ngoại biên chưa đạt thì phải lập đường truyền qua TM cổ trong hay TM dưới đòn.
Không nên truyền dịch đường TM một cách thường quy cho mọi người bệnh ngừng tim mà không có dấu hiệu giảm thể tích (có thể làm giảm tưới máu não và vành). Ngược lại nếu có các dấu hiệu mất máu cấp, giảm thể tích, hay tụt HA thì nó lại là chỉ định cần thiết, đối với người bệnh NMCT cấp, đặc biệt là nhồi máu thất phải.
Đã ngừng tim 10 phút là có toan hóa, vậy truyền Na bicarbonat (dung dịch 8,4% 50 ml = 50 mmol) ngay 2 phút sau ngừng tim, và đều đặn mỗi 10 phút; không truyền chung một dây với Adrenalin. Dopamin, hoặc 1 Catecholamin khác.
G- KHÍ TRONG MÁU (Blood Gases)
1. Là chỗ dựa cho điều chỉnh toan máu, bù Na bicarbonat dựa công thức:
Na bicarbonat = Hụt kiềm x cân nặng/6.
Nhưng cho thấp hơn chút để an toàn vì:
- Nếu dư Na bicarbonat → quá tải Na = tăng áp thẩm thấu (hyperosmolarity).
- Còn cần xét tốc độ tạo acid dựa so sánh con số khí máu làm nhiều lần.
Nếu không có xét nghiệm: tính áng chừng là cứ mỗi 10 phút cấp cứu trôi qua lại cần truyền 50 - 100 mmol Na bicarbonat (dành riêng một đường truyền).
2. Khí máu còn phục vụ thở máy
Xử trí khí đạo thông và oxy liệu pháp là rất quan trọng đối với bất kỳ một nỗ lực hồi sinh cao cấp nào (kể cả cơ bản như nêu trên). Cho người bệnh thở oxy 100% và nếu kỳ hồi sinh cơ bản chưa đặt được nội khí quản thì phải đặt càng sớm càng tốt (mà không phải ngừng nhấn ép tim quá 30 giây). Khi thở máy, phải đánh giá vị trí của ống nội khí quản: phải nghe được âm thở đều cả 2 phổi (tức ống nội khí quản không bị đưa quá sâu chỉ vào 1 phế quản) cũng cần nghe và gõ ở vùng dạ dày để loại trừ đặt nhầm ống nội khí quản vào thực quản.
Nếu đặt nội khí quản không được thì không nên cố đặt đi đặt lại, mà nên cho người bệnh thở qua loại mặt nạ nhỏ đeo vừa mặt người bệnh và hút đều đờm nhớt để thông đường thở. Thử thủ thuật Heimlich, có khi phải mở sụn giáp, thông khí qua catheter xuyên phế quản.
H- CHỈNH HUYẾT ÁP/KHI TIM ĐÃ ĐẬP LẠI VỚI NHỊP ỔN ĐỊNH
HA thấp (cùng với mạch nhỏ biểu hiện thể tích lưu thông thấp): Dopamin + bù dịch:
- Dopamin 5 mg/kg/phút nâng dần = 10 mg/kg/phút (< 20 mg/kg/phút vì?):
1 ống = 200 mg/5 ml (còn có loại ống = 400/5; 50/5; 5/10; 250/10).
- Lượng dịch truyền: dựa CVP (ATT - áp lực TM trung tâm) giữ ở mức 5 - 10 cm H2O.
Còn phải dựa áp lực ĐM phổi bít (qua ống thông nhỏ Swan - Ganz), nhất là khi NMCT thất phải/trên nền một NMCT hoành: lúc này CVP có thể ↑ với TM cổ nổi mà áp lực ĐM phổi bít ↓↓ → cần dịch.
I. ĐIỀU CHỈNH ION
Dựa xét nghiệm và ĐTĐ.
- ↑ K+ máu (> 5 mmol/L): dùng Calciclorua 10% - 10 ml.
- ↓ K+ máu (< 3 mmol/L): dùng Kaliclorua 20 mmol chậm (10 phút).
Ghi chú:
1. Xoa bóp tim trong lồng ngực? Chỉ sử dụng trong các tình huống: (1) chấn thương xuyên ngực; (2) lồng ngực quá biến dạng; (3) đang cuộc mổ phải mở lồng ngực; (4) vỡ phình động mạch chủ hay chèn ép màng ngoài tim và (6) rung thất trơ.
2. Một vấn đề cuối cùng đầy trách nhiệm: quyết định khi nào cần chấm dứt các nỗ lực hồi sinh.